PROJEKT LIGJIE NJ�ESUAR

NORMAT P�R  RUAJTIJEN  DHE VLERIZIMIT E GJUH�S

DHE E PASURIS� KULTURORE E PAKICAT GJUH�SORE DHE HISTORIKE T� KALABRIS�

ND�RHYRJE E K�SHILLTARI DAMIANO GUAGLIARDI

Zoti president, kolege k�shillere,

respekti ballafaqien p�r juve dhe pan�voj�m t� utilizoj forma istrionike e komunikimit m� siellin t�flas n� kjo dom� me gjuh�n e �dokoh�: italishtja.

Pranonj�, por, se me rastin e k�tij mos�, q� plot�son  nj� munges� histotike legljislativ drejt pakicat gjuh�sore t� Kalabris�, e fort� �sht� ngacmimin t� mbanj� fjal�n n� gjuh�n e mia t� par�: ajo gjuh� ��  i vog�l kam marr� nga buzen e prindet e time; ajo me t� cilen kam luajtur mbrenda gjitonit e mia, dhe �� m� ka dh�n� v�shtir�si t� rr�nda n� studimet. Ajo �� flas mbr�nda n� komitetet e mia, dhe �� dua se m�sojin bijat e mia.

�sht� gjuha t� atyre profuge q�, me forma tamam si� t� atire e sotme, nga Shqip�rin� kan arritur n� krahinet jugore t� kasaj penishull nga shekulli XV deri shekulli XVIII, dhe �� n� ps�qindvjet u ka mbajtur e gjall� n� krahinet e Italis� jugore dhe �� ka ud�stuar n� koh� shum�llojshm�ri e saj n� let�rsin�, n� historin�, n� antropologjin�, n� artet dhe n� musik�.

1)     Sot, gjitjasjtu, do t� p�rgatitemi p�r miratimin nj�je ligje p�r ruajtjen e pakicat gjuh�sore e Kalabris�, me nj� vonim trevje�are nga projekti il ligjes �� un� kisha p�rgatitur bashk me kolegin Tripodi, ashtu si thirr ligja n� 442 aprovuar me 15 djetor 1999, me t� cilen Parlamenti italian, me m� se gjysm� shekul pritje, m� se fundi ka aktuar artikulli 6 e Kushtetutja, n� t� cilen �sht� miratuar ruajtjen e t� gjitha pakicat gjuh�sore �� ndoden n� token e Shtetit italian. Nj� ligje �� vet�m n� fundin t� shekullit nj�zet plot�son nj� m�nges� e gjat� legjisllative t� Parlamentin italian dhe perfundon nj� habi e klasa politike italiane, e cila p�r m� se gjysm� shekull ka q�n fajsh�mse e qet� ndej pakicat gjuh�sore e mbrendshme, ose si sot quhet, historike.

Pakicat �� formohen n� shekujt me rastin e fenomenet e emigrimit e popullsia t� huaje, ose, edhe, p�r  zvillimit t� zonat kulturore dhe  shoqerore, si ajo  sarde e sllovene, p�r pro�ese t� saj �� n� kohat  kan zvilluar pro�ese  gjih�sore, etnike  dhe antropologjike t� forta �� i kan� dh�n� karateristike si grupe kombetare, por �� u kan gjith�mon� t� lidhura  me Kombi e me Shtetin italiane.

2)     Por pse kushtetuesi italian, nxit�s e ajo �� mbi tereni e shkakt dhe t� vlerat, �sht� Kushtitutja m� moderne e bot�s per�ndimore, u ka vonuar kaq n� realizimit e t�r� p�r ruajtjen e t� gjitha pakicar gjuh�sore e mb�nd�shme ture habitur p�r nj� koh� e gjat� zbatimin e shkakt e harazi e t� gjithve qitetare italiane sanksionuar nga artikulli 3 e Kushtitutja? Dhe pse ka punuar me nj� legjislacione me cil�si dhe me nj� moderniz�m e madh� vet�m e p�r ato krahina ��, ture e q�n kuficuara me Shtete t� huaj, kishin pasur p�r d�tyrime internacionale caktimin e krahina autonome me nj� statut i posa��m?

P�rgjegja �sht� mbrenda drejtimin e statutit ku quhej n� mbaramin e fashizmit, afrimin kulturale dhe nj� kusht�zim politik �� legjizlatoret tam�, edhe ata e kushtetusja �� kan duruar. N� fakt, legjizlatori jon, ndryshe nga ai spanjol �� kur ka rat frankizmi, shkruan se Spanjia �sht� e b�n me kombet dhe me krahina t� cila mund t� jen mbledhura n� komunitete auton�me kur se kan pasurin� e nj�j� gjuh� e ve�ante, ka q�n me forc� kusht�zuar nga ori�eset kulturore dhe historike �� kishin siellur  lindjen e Shtetit nj�j�sh italian�, nga marrje e Porta Pia, deri Lufta t� Par� bot�rore e mbarimin e regjimi fashist�. Ka q�n, porsi, zvillimin historik� s Shtetit jon� �� ka k�shilluar kushtitientit p�rjashtimin sistematik nga teksti e Kushtitutja e re nga t� gjitha shpreje etnike e/o komb�tare �� mund t� p�rcaktisin e shtir�t i nj�ji shkak i njohtimin gjuridik e grupave kombetare, sidoqoft� �� esistojin n� tok�n italiane, p�rcatundur nj� ruajtjen e pakicat italiane e ndryshme, jo t� barabart� mbi tok�n komb�tar�. Motibet e k�tij q�ndrim dikotomik� n� krahasimit e dy segmente t� shoq�ris� italiane, por, edhe m� shum, p�r kusht�zimit politik mbi zvillimit historik e status gjuridik e pakicat gjuh�sore �� ka pasur legjislatori n� fasat e kushtituendja.

3)     N� historin�, mendimin e ruajtjen e pakicat ka lindur, p r her�n e par�, n� shekulli XVIII brenda e liviz�n intelektuale �� dej t� kund�rdrejtpeshoj format t� ndrysha e q� nuk durojin m� shum kund�r grupavet fetare q� mafestojin me manyra t� forta pohime e mendimin iluminist. Edhe n� XIX shekull temi e pakicat ka q�ndruar kufizuar ve�anterisht� p�r grupet fetare, me nj� kujdes e ve�ante p�r �ifutet, �� z�jin e hequr diskriminime dhe aulmime jo vet�m p�r faktore fetare, por edhe p�r manyra e tire t� jen nj� komunitet� kombetare dhe ekonomike. Me formimin e Shoq�ris� e Kombet t� Bashkuara (ONUja) dit�n pas lufta e para bot�rore, p�r efekt e masat tok�sore �� u kishin determinuara nd�r kufit e shtete uvropiane, u ka gjeneralicuar rujtjen e pakicat gjuh�sore dhe rrac� p�rve� ato fetare. Evropa, �� kish jetuar nel nj�zetvjetiri i par� e Nj�j�qindit mbarimin dhe p�rdredhtimin toksore e forcat perandorake, si ai cariste dhe ai austro-ungarese, me ridefinimin e shtetet komb�tare t�rinj u qortoj v�shir�sin dhe konfliktet q� lind�shin nga grupet t� madh� shoq�rore t� ndrysha p�r gjuh�, lulture dhe rrac� nga popullsia madhore e shtetit i ri, t� cila, edhe i pavullnetsh�m, kan eser�ituar nj� shtytje hegjemonike dhe me mbizoterim. U kan lindur n� atij periud� leviza kulturore t� m�dha t� shtunura n� nbrojtjen mbrenda nj�ji shteti komb�tar shumicat shoq�rore �� ndalohen p�r gjuh�, ekspresion kulturore, tradita dhe edhe p�r rrac� nga shumica e popullsin�.

Iden� e kombit i shtypur si moment i kund�rtimin e shtetit-kombi, nga t� cil�n mund t� ndaloshin elemente konfiktuale shoq�rore t� ndryshma nga ata met�m ekonomike, ka filluar rrug�n e tij e pushtimim juridik mbenda demokracis� liberale evropjane me pohu�z�n e shtetet fitore e dep�rtimin i hapur e sistemit ekonomik� per�ndomore, ��, dhe �� ajo koh�, nisej t� ishte ndjeshm�ri kondicionuar nga ekonomia amerikane. Edhe m�, n� Italian� kryet kombetarishte e traditen risorgjimentale kan condicionuar jo pak  pohuesmet e ruajtjen e grupavet gjih�sore dhe etnike; por si, mbi traditat e politiken sabaude, i aneksimin m� se i integrimin e tokat kombetare, u b� m� shum t� mbyt �do z�r� i volishmen p�r drjetat e pakicat �� kishin q�n� konfirmuara n� traktatet e paq�s t� lufta e para bot�rore dhe n� kushtitutja e krahinat t� raja italiane. M� von�, politika e regjimit fashist� ka kuficuara orientamentet komb�tare ture e d�n� burokracis� shtet�rore forma t� italianiciacion anakronistike �� kan dal� n� paradoksale dhe gaz�more zgjidhjet si modifikimin e forcuar e mbiemrat t� huaj ose ndalimin, edhe m� shum n� krahinat mbi kufit, t� p�rdoret gjuh�n e n�n�s edhe n� aktivitet t� lidhura t� fort n� jet�n private dhe personalishte.

N� fund e lufta e dyta bot�rore, d�tyrat internacionale p�rcaktuara nga humbje ushtarake  erdh�rruan ��shtja e ruajtjen e pakicat kombetare dhe etnike,  k�shtu q� legjislatori i Kushtetutja ka q�n nisur t� v�j� mbrenda parimet themelore e Kart�s kushtitucionale urgjenc�n e ruajtjen e pakicat gjuh�sore mbi kufit, edhe m� p�r respektuar d�tyret �� vijin nga marr�veshat, traktatet dhe fjala interkomb�tare �� nd�rhytin dhe kusht�zuan rind�rtuesimit e Shtetit italiane. Por, punat e kushtituendet kan q�n kondicionuara me forma t� ve�ante nga traditat liberale e risorgjimenti italian�, ��, mbi t� gjitha n� nj�zetvjeciarin fashist�, kish marr nj� difinim i kund�rshtar e m�ndimin e kombit, n� t� cilen, n� fakt�, u kish i papritur pakicavet krahinore c�do forma e integrimin mbr�nda pro�esin i unifikimin komb�tar�. K�jo tradite p�rball� situata dramatike ekonomike dhe shoq�rore italiane  n� nes�ren e fitoren i frontit republikan� ��, nga Jugu deri n� Veriu, shih k�rc�nuame nj�jten e t�r� komb�tare, mbushi legjislatori koshtituend� t� mirr me forc� si� nj�dukje e kombit italian� nj� Shtet me nj� teritor i t�r�, i lir� nga fraksion� dhe shum�llojshm�ri etnike, p�r mos t�  �do q� i p�rket fuqis� resik� �arje e e Shtetit komb�tar�, ��, edhe n�se imb�shtetur nga konsideruesh�m mundime t� nj�shm� nga ana e paritet, forcat partisane dhe antifashiste, kishte rezikun gjith�mon� e nj�j� t��arje ideologjike, ekonomike dhe shoqerore. P� t� cil�n, me gjith� se n� ajo koh� nj� pakic� gjuh�sore nuk ishte konsideruar m� se nj� shprehja e nj�j� minoritet etnike, jo mos kombetare, punet e Kushtituendja kan k�rkuar t� p�rjashtoj �do form� o terminologji si� rrac�, etni�, popull dhe komb� �� mund t� v�j n� diskutimin mendimin i tij se Shteti italian� mun t� mirr nj� mbar�shtrim gjuridik i Shtet plurikomb�tar, ashtu si vejin formuar n� Evrop lindimore. Edhe m� shum p�r t� ngujoj fermente iredentiste �� mund t� v�jin n� diskutim drejtpeshime internacionale n�nshkruatura n� traktatet e paq�s.

Vulneta t�garantuar, mbi t� gjitha, t� t�rja e tok�n kombetare, lidh, ka kondicionuar me forc�  diskutimin e Kushtituendet edhe ne p�rcaktimin e parimet i p�gjithsh�m i barazi parashikuar n� tanish�m artikull 3, ai �� mbi caktimin e autonomis� i posa��m e krahinet me prani e nj�j� popullsi plurigjuh�sore dhe diskutimin mbi formulizimi e artikulli 6 mbi ruajtjen e pakicat gjuh�sore. Gjithashtu, vonesa e gjat� n� miratim e nj� ligje �� ngjin �normat t� pas�me� lajm�ruame n� artikull 6, nuk ka q�n i dashur vet�m p�r rikthemin konceptual e fjalen minoritet, konceptuar si grup� shoq�rore kufizuar n� nj� mas� e drejt�suame gjuh�sore, m� af�r prirjet dialektale e laryshitr artikulimin e kulturat regjonale o sub-regjo­nale e Shtetit italian; dhe as v�llimin e gjuh�s e minoritetet t� shpreh nj� histori i emigrimin, i pasurin� kulturrore dhe shpirtarore, i formimin dhe i komunikimin shoq�ror� t� ndrysha nga ajo e shumic�s n� tok�n.

Ka q�n e kuficuar nga politike kulturale e partitet t� djathta historike, ngush�lluar nga partitet laiko-liberal t� rrjedhuret risorgjimentale dhe nga drejta shtet�zuare e Italis� republikane, �� ka v�n� p�ngesa t� forta p�r hum�  legjislature p�r apromimin e nj� ligje kushtitucionale mbi pakicat. Dhe, me gjith�se nj� ndjeshm�ri e ndrisha e klasa politike drejt grupavet gjuh�sore shprehje minoritete etnike dhe historike e territorin komb�tar�, Shtetit italian, edhe ture prodhuar nj� egjislacion shum� e p�rparuame, edhe se kufizuar vet�m p�r ato pakica e kufit e mbrojtur nga traktatet e paq�s che nga akordet nd�rkombetare, u ka demostruar i pafuqish�m p� t� k�shtu th�na pakica e mbrend�sh�m heshtunur �do nisje p�r ruajtjen edhe m� t�rthorin e nj�j� endeme v�nie t� gjuh�s italiane, si gjuha e vetme zyrtare n� raportin burokratik dhe n� politik�n e ushtrimin e bas�s, edhe pas burimin e nj�jti Dekrete Delegate mbi shkollen n� t� cila parashikohen drejtimi e p�rdorimit e gjuh�s e n�n�s e qytetaret italiane.

4)     Mbi planin e p�t�ritjen gjuridik� nj� pushtim r�nd�sish�m, �� zbllokon n� fund pllaisimit e frik�s politike e nj�j� cop�timin e Shtetit nga ana e pakicat, do t� kehet n� n�ntorin 1992 at� �� K�shili e Evrop�s  i jep projektit e Kart�s evsopjane t� gjuhave krahinore dhe minoritare t�veshurat gjuridik i Konvencion�n evropjane, e q�, fatkeq�sisht, Ital�a do t� ratifikoj vet�m n� vitin 2001. N� parath�nie e Konvecion�s thuhet se �q�llimin e K�shilli i Evrop�s �sht� ai i realizonj� unitetin e ngusht mbrenda  e anetaret e saj, n� q�llim e ruajtjen dhe t� nxit idealet dhe parimet �� jan� pasurin� e tire t�bashkuar� dhe, mbi bas�n e parimet t� marra n� koh�n e stitucionet mbikomb�tare t� ndrysha, p�rforcon se folmja e nj�j� gjuh� krahinore ose minoritare n� jet�n provate dhe publike �sht� nj� drejt i pa shp�rfill. Afermohet , si�, detyrimin se �ruajtjen dhe ritjen e gjuhavet krahinore o minoritare n� kombet t� ndrysha dhe krahinat e Evrop�s p�rfaqojin nj� kontribut p�r nd�rtimin e nj�j� Evrop� themeluar mbi parimin e demokracis� dhe e shum�llojshm�ri kulturore, n� kadrin e sovranitetit kombetare e  t� integralitetin torritoriale� dhe, m�, q� mbrojtjen �e gjuhavet regionali e pakicat  historike e Evropes, t� cila dica rezikojin gjith�mon� m� shum� t� zdukem, kontribujon t� banj� dhe t�zvilluar traditat e pasurin� kulturrore e Evrop�s�.

Me ki risolutim, k�rciar n� fund marr�vesh�n shekullore, mbi konceptimin e minoritete si pjes� t� nj�ji shtet komb�tar�, p�rcaktohen �gjuha regjionale ose minoritare ato gjuha p�rdorura me tradita mbi nj� teritor e nj�ji  Shtet nga njerze �� b�jin pjaes k�tij Shtet q� formojin nj� grup numerisht� m� i ngusht se mbetje e popolsin� e Shtetit, e t� ndryshme nga gjuha zyrtare e k�tij Shtet�. K�shtu minoritetet t� kashta e mbrend�shme marrin nj� mas� dhe nj� kolokim m� i p�rgjith�sh�m, jo detyrimisht e lidhur me nj� mas� e cil�suar territoriale.

I kaluar penges�n historiko-politik q� bashkoj minotetet gjuh�sore me pjesat e popullit n� luft� me popullsia m� shumte e nj� dora vet� Shtet komb�tar �� flet nj� gjuh� tjat�r zyrtare dhe resiku t� nj�j� i mundsh�m kund�rtim p�r definimin i ri e tokavet e Shtetit i nj�ti, Karta vete p�pos, ture mb�shtetur detyrimin e njohja t� gjuhavet regjionale  ose minoritarje sepse � shprehja e pasuris� kultore� e Evrop�s; p�r t� cil�n �sht� �nevojme e nj�j� veprim� e vendosur e nxitit  t� gjuhat regjonale o minoritarje n�mbarimin e mbrojtes ture leht�suar t� dhenet i p�rdorimin gojore dhe shkruajtur e gjuhavet regjonale o minoritarje n� jet�n publike�.

Organismet evropjane ture arritur n� koncepti i gjuh�s si mjer mbart�s dinamik e historin� shoq�rore, politike dhe intelektuale e njeriu mbrenda shoqerin shtien n� fund konceptimin klasike �� lidh�n gjuh�n me situat�n i dientifikimin komb�tar. �sht� p�r t� gjith� i qart� se legjislatoret evropjane kan pasur si ispiratore e k�saj pohuasme kalimet gjuridike �� kan q�n drejtuar nga traktatet nd�rkombetare t� para t� shkruajtura n� fundin e lufta e para bot�rore, mbi ruajtjen e pakicavet e rrac�s, e gjuh�s dhe e feje, kan shkuar p� kushtutet t� ndrysha evropjane, posa��m p�r ato �� kan lindur pas lufta boterore e dyta, dhe ndjekur problemet gjuridik� pasmes e nd�rlikuamen e pro�esit e bashkimin politik e Evrop�s, janq, n� fund, arritur n� p�rcakyimin �gjuh� minoritare si pasuri kulturale e nj�ji popull�, mbi t�gjitha p�r miratuar ndonj� p�rbledhje e t� drejt evropjan, i tendosur t� ruajturit brenda markatin i lir� dhe e leviz�n e kufit, njeri si anetar e nj�ji grup� kombetar�, m� ose t� pakt�m i madh�. Ky resultat pranon t� zgjerohet prospektiven e ruajtjen gjuh�sore ture e liruar potjuashme i t�r� nga kusht�zimet kombetaristike q� kishin karaktericuar historin� e Evrop�s n� shekulli Nond�qind e b�nur t� r�nd� akcioni i legjislatorin p�r prani e t� nj� mendim publike edhe e mbushur n� shum sektore me sentimente kombetaristik�.

N� �� k�to jan n� v�rtetjen, mbi planin i gushtuluame gjuridik, njohja e nj�j� pakic� si pasuri kulturore  p�rfaqon veg�lin i p�rshtatsh�m kund�rtimet q� linden n� nj� g�rshetim me ruajtjen e intersavet koletive me ruajtjen e interesavet e njer�zit. �do fillim gjuridik ��mund t� jet� e marr si parimin e frym�zorin e disiplin�n e p�rdor�mit e gjuh�s, gj�n nj� faktor i unifikimin, nga nj� an�, n� mbrojtjen e zvillimin i lir� e personalitetin njer�zore e, nga ana e tjet�r,  n� p�rhapjen e shpirtit i solidaritetitja me njer�set �� komunikojin.. Gjith�ki pranon liria t� p�rdoret gjuha �� kuptohet e vet�, e ky aft� nuk mund t� jet� absolutisht� kuficuar vet�m kur ai �sht� d�ntim p�r lirin e tjert�kujt. P�r t� cilen p�rdorimin i lir� e nj�j� gjuh� presuponohet kryrje e parimin e harazi t� bazuame e jo ai formal si b�het n� pjes� n� ordinamenti italian, p�r veprimin e jozbatimin e artikullit 6 e Kushtituten, me gjith� se miratimin e legjes 482 i sot�me n� materjen e ruajtjen e pakicat gjuh�sore historike.

Njohja e gjuhen si mir kulturror, baraball� me �do mir kulturor tjet�r, meriton kujdesin e legjslatorin e, si tashme shton Koshtetutja spanjole, b�het nj� korniz� m� e gjer� e zbatimin e baz�n shum�llojsh�ri, q� nx� t� vazhduar mbi rrug�n e vlerizimit t� �do cil�si gjuh�sore-kulturore.

Konsideruar se ndryshimet etnike dhe gjuh�sore nuk mund t� jen motive p�r diskriminimin e qytetaret, edhe nuk mun t� jen kauza e baz�n e kontraponimin politike e grupavet shoq�ro� t� organizuara �sht� e dukur se larg�sin� e koncepti i pasuri kulturale, n� t� cilen hin masa paraprake i ruajtjen e nj�j� gjuh�, �� pengon linden e luftat p�r intereset e pakicen e njerzet �� b�jin pjes� me grupin, me ato koletive e grupit dora vet�.

Konflikt q�, qart�si. nuk mund t� zgjidhet ture privilegjuar nj� komponent, por rik�rkuar nj� zgjidhje ekujlibruame �� siguronte n� maximumin ruajtjen e intereset luftarake. Ki themellim, �� n� Karten evropjane nuk �sht� zgjeruam e ekspresionet gjuh�sore i pak�t, t� cila mund t� jen� djalekte, lejon p�rfocimin e shpirtit i kuptimin dhe i solidaritet nd� popujit, si qofte n� v�rtetesimin se mosnjera gjuh�, e madh� ose e vog�l, m� e lasht� ose m� pak�, mund t� jet� m� e mir� ose m� e keq� e tjerat, huqur, n� k�t�, qendrimin me p�rbuzje dhe me armiq�si kund�r ata q� p�rdorin gjuha ndrysha nga ajo jona. N� k�tij

Kuptim dyemrimin individualiz�m-kombetariz�m vjen z�vendosur nga nj�tjet�r i  kund�sh�m dyemrimi grup�-bashkim, ose mundet edhe m� si komunion, i dashur p�r pro�esit bashkohore evropjan. Esikston gjith�mon� resiku i nj�j konceptim johore e ruajtjen q� mund t� siell n� p�rfaqesimin e nj�j� gjuh� si mir muzeale dhe dokumentarisht�.

Kryrja e musee, q�ndra i studimet dhe kulturale, shkolla specialicuara, arkive e dokumentimet nuk mund kishin as nj� verpim pohore n� �� gjuh�n objekt e ruajtjen nuk do t� jet� protagoniste n� komunikimin shoq�rore dhe n� prodimin e nj�j� kultur� e re.. Vet� ture pranuar gjuhavet n� p�rdorim vazhduesh�m dhe nj� protagoniz�m ditore, pohohet  bindje e evolutimin e kodet i komunikimin e gjuh�sore, rishtunur tesja se duhet nj� p�nges� p�r kursin e historin� me ruajtjen e forcuar e nj�j� gjuh�. N� fund, nga mbjedja konceptuale e pakicat gjuh�sore si shprehje e kultur�s e nj�j popull, politika e ruajtjen e k�tire realitet, m� se shqiptimin e kryerit e artikulli 6,  n� Ital�a do t� jet� risjellur kryerin tjet�r i th�nur n� artikullin 9 e koshtetutja q� urdh�ron Republik�s t� nisinj� zvillimin e kultur�s e ruajtjen e pasurin� historik� dhe artistik.. N� k�tu m�nyr�, ture nisur nga presupimin se nj� gjuh� �sht� nj� pasuri kultural�, ruajtjen e pakicat gjuh�sore n� Italin� dej t� gj�j� nj� seli naturalisht n� legjislacio­ni sjkollore dhe n� ajo e pasuri kulturore.

5) Me aprovimin e Ligj�n 482 ture marr vlerat e Karta evropjane e gjuhave krahinore dhe minoritare e t� t� parat Deliberimet e Parlamenti evropjan, Parlamenti italian ka, k�shtu, k�rciar dibatim i vuajtur q� shih n� ruajtjen e pakicat gjuh�sore jo nj� kufi me rezik� p�r sigurimin e Shtetit pas-unitar, ture kontribuhuar n� fakt� n� ndertimin e nj�j� Evrop� e popoj�vet q� v� n� bazat e demikrazis e saj ruajtjen e shum�llojshm�ri gjuh�sore, kulturore, e rac�s dhe fetare. Me kjo ligje, edhe n� Ital� do t� ruhet se kulturat krahinore  t�vog�la e pakicat gjuh�sore jan� pasuri gjeneral� �� do t� ruhen dhe legjitimohet kryetin se gjuh�t minoritare jan� nj� mjet mbart�s e unitetir nd�rpopullore dhe e kombet i t� cilin patrimon gjuh�sor� dhe kulturor �sht� nj� shfaqje e nj�j� resors� ekonomike t� madh�.

P� t� mirin e k�tij mas� parakrah� Krahinat jo me Statutin i ve�ant� mundet t� ruajin n� fund  pakicat e tyre regjonale e edhe  Kalabr�a, n� p�rfundim,  mundet t� b�het aktualisht� g�rm�n r e artikullit 56, e Statuti i vjet�r regjonale q�, edhe n� harres�n e pakic�n me gjuh� o�itane e pranish�me npresente n� Bashkin� e  Guardjes Piemonteze (KS) e t� larystisur arkipelag gjuh�sore e endazaket e Kalabris thot se �n� rispekti e traditat e saj, shtyj� vler�zimin e pasurin� historik, kulturore dhe artistik e popoll�sin� me origjine arb�resh� dhe e greke; ndih�mon m�simin e t� dy gjuha n� vendet ku ata jan� t� folura�.

Nj� v�rt�tim madh�shtor, kulturisht e p�rparime p�r ata vje�e q�, mbi planin kryet t� m�dha �� sfidoj egjemonin� kulturore e t� djatht�t �� di�ka vjetra para kishin dh�n� jet� KRYENGRITJE E REXHOS, por, fatkeq�sisht, nuk ka q�n� mjaft� n� kursin e legjislaturen e dyt� p�r t�  m�njanoj g�rsh�r�n e n� ajo koh� Komisari i Qeveris� �� ka refuzuar nj� ligje e k�tij K�shil n� deshmir�sin e pakicat gjuh�sore. N� koh� politika u ka harruar nga pakicat gjuh�sore dhe, me t� gjith� se ��doher� shet�simin e komunitetet gjuh�sore, nuk ka q�n n� nevojme t� intervenoj me i p�rshtatsh�m as mbi tok�n legjislativ as mbi at� e programimin ekonomik. Redaksia e Asse 2 e POR Kalabria �sht� nj� sinjal emblematik e n�nvalutimin e k�saj pasuri p�r nj� politik� e re mbrenda zvillimin tjet�r e shumic�n e klasa dirigjent, jo vet�m politike, kalabrez�.

Me kjo dit� niset nj� pro�es volithsh�m p�r pakicat q� tekstin e Statutin i ri regjonale ka tashi t� vler�zohej.

Lidhi fjal�n njohjes e popullit Rom si merr pjes� n� arkipelagut e pakicat historike, prjekt e ruajtjen; lidhi fjal�n njohjes e nj� rapresentanc� e Bashkit me gjuh� moniritare mbrenda K�shilli e Autonomis� lakale.

N� nj� koh� k�shtu e lart e akcioni legjislativ jona, m� duket edhe domosdosh�m puntulizimin mbi t� cili shpirt dhe mbrenda cili debat kemi p�rbaluar nj� diskutimin i merit� mbi ligjes �� jemi gati t� aprovojim.

Si pjes� e komunitet�n e pakicen gjuh�sore arb�resh dhe, mbrenda vizatimin e ndrysha �� ju t�gjitha keni, n�t� shuma dhe edhe e gjall� i diskutimin n� Komision� e n� komunitetet interesuame ligj�s, kam par� dy modalitete i afrymin p�r problemin: nj� i jasht�m� e pakicavet e jetrin mbrend�shme. Dy ide t� ndrysha p�r afruar problemin q�, n� fakt, siellin n� dy t� ndrysha modalit�ete t� menduar prospektiv�n e ruajtjen t� gjuh�s dhe vler�zimin e pasurin� etniko-gjuh�sor�.

�sht� i qart� se afrimin i jasht�m ka nj� karakter nd�rpritur dhe p�sues: mendon t� mbar�shtronj� hap�sir�t �� i jep ligja kombetare, shton ndonj� gj� e t� tijt� n� nivelin regjonale, mb�shtet�n ve�ant�risht� ruajtjen e gjuh�s, mbrebda nj� administrim vetvet�m istitucionale e resorsat t� ngushta �� ka. Kjo b�n nj� shorte kapistrim� e shpresjet q� n� m� shum�t kishin vunur mbi ligjen 482. Jo vet�m: favorizon ata m� t� forta mbi planin politik sepse ngushton n� vendin qendror  n� shp�rndarje e risorsave pse mb�shtetis�t mbi kujdes�n dhe mbi nd�mjet�sin�, dhe jo mbi drejtat e mbi volin. I naturish�m, marrin pjes� e k�saj rrest gjithata q� jan� m� realiste e mbreti e nuk shikojin n� ligjat e ruajtjen (kombetare e regjonale) ndonj� prospektive i zvilimin i ardhsh�m.

Shum jan dejp�rat t� lashta p� t� cilat arritja e resorsat financiare sh�rben p�r p�rfocuar pasqyrja e kryetart e bashkiy� si t� mira.

K�shtu se si Komisiona e Tret� e K�shillit Regionale ka l�shuar me maxhorance t� larg�t teksti nj�ezuar e t� tre projekte i ligjen n� l�nd� e ruajtjen e pakicat gjuh�sore e Kalabris�, kemi q�n t� sulmuara me t� ndezura polemike e kund�rshtime �� vijin, p�r m� shumte, nga ambiente universitare, nga dica burra arb�resh e politikes e nga dica shoqata interesuar. P�r t� th�nura e k�tire ligja do t� jet� nj� shaka p�se, n� fakt�, nuk ka i besuam nd�rhyrjen e ruajtjen n� vendin e shkencavet, m� shum atij gjuh�sore, institutet dhe fondacionat.

K�ta zoterinje, titullare e shkencavet dhe drejtore e shum k�shtu t� th�nura institute shkencore, kur kan par� i jo arritur  mikro interereset e tyre i drejtp�rdrejt� kan th�ll�zuar nga djatht�t dhe nga majt�  �dhe do t� e b�jin p�r shum muaja edhe- kund�r klassa politike e k�tij K�shil akusuar se ka aprovuar nj� ligje jo e p�rfaq�suame e t� omnia scienza albanologjike o grekofone.

N� mendimet e tire, pas dy vjet pavlere e vonuashme polemike, k�shillert regjonal kan pjelur nj� mi i vog�l rakitik e i s�murt� e konsa�ativizmit. Por, at� �� �udit�n e kritikat e k�tyre �ensore �sht� ardurit t� njohim se, nd�rsa n� legjislaturen e shkuame ishten konvergjenca p�rbashk�ta n� seli e Komision ishin sinteset unitare e komponentet e saj, n� kjo legjislatur ky nuk ka vler� e dora vet� konvergjencat jan� besuar nj� konso�ativizm� i trasversal me skandall�.

ed sicut tempora currunt, mund t� thomi n� latinisht makaronil� n� �� ne,  t� varfta t� zgjedura k�shillere regjonale, dejim t� ishim t� p�rmandura me titole akademik e doktorate e k�rkimit. Nuk jemi k�shtu, dhe, prandaj, jemi t�detyruam t� arsyetime t� r�ndomt�t kategori politike e t� mjerat vdekatare �� ulen ne K�shilli regjonale.

N� p�rballt� e k�tire mlefuame polemike t� interesuame mendoj se dy jan aspekte p�rpar�sit� �� do t� nisemi. Ligja regjonale nuk mund t�  v� sip�r mbi normat p�rbashkuara 

e asaj kombetare, q�, n� tjet�r, �sht� ligje kushtucionale, p�r dikujt bazat dhe n�nshkruajturat �� aktualizonin n� asaj t� vendosura nuk mund t� jen t� vunura  n� diskutimssere nga �do ligje regjonale. M� duket mjaft�, pra, kthjllonj� ata �� digjojin rezikun tituj�t� p�rvet�suame, m� duket edhe m� mjaft� i pa riproponuar et� q� u ka tashme pushtuar me ligjen kombetare.

N� t� dyt�n goditjen �sht� t� gjitha i duk�sh�m se kjo ligje, q� �sht� e pasur me merit�e ligjes 442 e vitin �99, �sht� them�luar mbi shpirtin e Kart�n evropjane e t� drejtat e pakicat krahinore, e cila, ture k�rcier pik�pamjen  e ngusht� e unitetin gjuh�sore e italishten si element� themelor e pandajtur e Shtetit, ka p�rhapur pakicavet gjih�sore koncepti i pasuri kulturor� dhe jo ajo e markatit.

Leximin kritike e ligj�s krahinore nuk mund t� nuk p�rfilloj k�to dhe jo me fat� t� dyt�n artikull vazhdon ne definimin e kon�eptimin i pasurin� kulturore e nj�j� pakic� gjuh�sore q�, do t� thohet, �sht� nj� interesant� novacion e sistemit legjslativ kalabreze. Nuk m� duket pak� fakti se n� artikulli 2, pas gjuhen dhe pasunir� letrar�, formojin pasurin� kulturale e komunitet e pakicavet edhe pasurin� historik� dhe arkivistik�, k�ngat,  muzika e vallet popullore,, teatrin, artet figurative e�artet fetare,t� mirat urbanistike, arkitetonike e e monumentat, vendimet e banesavet t� lasht�, istitucionet edukative, i formimit dhe fetare historike, traditat poullore, kultura l�ndore,t� veshurat popullore, artigjanati tipik dhe artistik, tipikimin e prodimet agro-alimentare, gastronomin� tipike, dhe �do tjet�r aspekt� e kultur�s materiale dhe sociale.

Mund t� b�het nj� shaka i keq�suar mbi ki artikull, por mendonj� n� t� kund�rt se �sht� ki kalim veg�li p� t� �ar� ishullimin historik� ne t� cil�n kultoret e let�rsin�, e gjuh�s dhe e historin�, kishin kuficuar p�r nj� faz� e t�r� intereset e ruajtjen.

Ki p�rcaktim, n� tjet�r, �sht� rezultatin jo vet�m e kryet e Kart�n evropjane, por si e udh�timin i lodh�shme dhe autonom q� jeta arb�resh ka shkuar n� tredhjetvje�ar�n e fundit n� k�rkas�n t� mbjoj me  e p�rmjturat m� t� larg n� luft�n e mbrojtje e identitetin e saj. Mundet se jemi pamendime  e shum takime n� t�cil�t ne t� gjitha sbulojim se dygjuh�simin k�shtuth�nur i �al� kish �ajtur, n� procesin e socializimin f�minor, pend�minor, pend�t e mbrojtjen monogjuh�sore q� kufizohej vet�m n� komunikimin gojore: fjala dhe d�gjimin. U kemi harruar e pafuqish�m n� an� e shtirrjen e komunikimet t� reja e mbarimin e i dyt�n mij�vj�arin q�, n� procesin i socializimit t� par� italo-arb�resh�, kishte shkuar nga n�nshstruar monogjuhore n� n�nshstruar dygjuhore, nga n�nshstruar q� bisedon n� gjuh�n shqiptare pa mundur t� lexoj dhe  t� shkruaj  n� gjuha n�n� n� n�nshstruar q� ishte detyruam ne perdorimin e nj�j� kode italian sepse i pasur nga t� kat�rta fakultete e komunikimit: leximin dhe shkronja, digjimin dhe folmja. Dhe u kemi edhe harruar se ki rreth e socializimin f�minor�, nd�rsa ishte nj� privilegj� i madh� p�r fazat tjera e socializimin e arb�resh, fatkeq�sisht�, dob�soj i pashmangsh�m, n� at� n�nshstruar, ruajtjen emotive dhe e biseden e gjuh�n e komutetin e atij. Me k�t�, n� epoken e globalizimin, t� komunikimin mbi reth�n e n� koh� realisht p�r udha satelitare, duhet pasur nd�rgjegja q� mbrojti nj� gjuh�, e marr� n� shekujt� mbrenda familien dhe mbrenda komunitetin e fshatin,  paraqen detyr�t t�v�shtira dhe i zgjidhje e pa leht�. Mesimin e gjuh�n h�het edhe zgjidhja m� i r�nd�, por i domosdosh�m dhe i n�vojsh�m. 

Do t� bindem f�mij�t e familiet p� studjuar gjuh�n e n�n e n�n�s, do t� nxit kjo n�voj�, do t� rind�rtuar nj� gjuh� q� n� koh� ka bjerr kompatesin e saj. �sht�, n� fund�, nj� n�voj�me e formimin e m�sueset e do�entet, t� vashdohet me kurse i alfabetimin dhe e sotshme operatoret gjuh�sore; �sht� n�vojme t� rind�rtohet nj� kod� gjuh�sor� mbi planin e leksikut, i sjellur nga folmja lokale e gjuh� arb�resh� n� gjuh�n shqipe zyrtare. Me ki mendim �sht� n�vojsh�m universitetin, laboratoret shkencore dhe e k�rkashtare e saj. As njeri, n� fund, do t� mohonj� ose do t� mohoj� rolin p�rcaktuar e k�rkes�n e universitetin n� k�tij vend.

T� gjith� ki paraqitje do t� jet� i l�n n� dor� universitetevet. Si �sht� i parashkuar n� ligjen 482 dhe urohem se k�t� do t� jet� i ardhshme.

Por ture u ishuluar vet�m n� fush� gjuh�sore, kulturat minotirate do t� vinte gjithashtu ruajtur? Dy jan� p�rgjigjet t� mundsh�me: jo n� qoft� nd�rhyrje do t� caktohej thjesht�si n� ushtrimin dhe i  m�simin i gjuh�s; po n� �� nd�rhyrje shtrij� p� t� gjitha paraqitje e jet�s e shoq�ris� dhe kulturale e komunitet�n. N� k�tij, por, mund t� kemi nj� zgjerim mbimas�n e d�tyrevet e universitetin �� do t� shkonj� t� merr vendin e hap�sir�t q� i duhen p� institucione t� tjera. Ki arsyetim, i b�nur me logjik� e nd�nje t� mira, e respekti e institucionet locale dhe e t� drejtat e t� gjith�ve komponentevet e pakicat gjuh�sore, ndreq�sisht� do t� zgjerohet edhe p� t� ghjth� ata q� mendojin se ruajtjen e mbrojtjen e pakicat t� Kalabris� do t� shkoj vet�vet�m nga t� ditura shkencore e universitetin, nga fondacionet ose nga institutet t� ndryshura; shum t� respektu�sh�m mbi t� gjitha p�se jan shkencore. Por jeta shkencore n� historin� e kombet ka di�ka her� k�rcier detyrat t� besuame politik�? Mund nj� institut shkencore t� vendosinj� p�r t� p�rmir�soj nj�  gjitoni, p�r vlerizimit e pasurin� fetare, p�r kufizimin shkollore, p�r nj� plan� i nd�hyrje t� nj�j� ose m� bashki komunale? N� jet�n t� gjith� �sht� i mund�sh�m; n� demokrazin� kalabreze m� duket jo!

E, edhe, n� �� pakicat e Kalabrie do t� jen ruajtur si pasuri kulturore, n� kjo drejt�si duhet brojtur kultur�n materiale, ajo arktetonike e monumentale, cerimoni fetare, pasurin� etnik e kulturale, �sht� i qart�, si objektiv qentrore e ruajtjen e gjuh�s.

Kjo ligje, k�shtu dhum�shuame nga ndonj� sektorakademik� e nga ndonj� p�rkrah�s e shkenc�tarimin, gjith�mon� dhe kudo, �� duhet apo jo, ruan t� gjitha qyqetaret e komunitetet gjuh�sore dhe do t� jet e lexuame me kujdes e nuk do t� duhet  t� vaproj resikun t�duket partisane pezmatine.

Por, n� �� kritik�n do t� jet, ajo do t� b�het n� merit� e ligjes ture u nisur nga nevoj�t� e ruajtjen p�hitur mbrenda  p�rbajtjen e t� kujit asnjeri do t� shp�ton. Sarkaz�met, gjykimet � m� mir� paragjykimet � refuzimet pretekshtuazme, kritika p�shp�ritme l�n koh�n q� gj�jin dhe nuk nd�rtojin as gj� t� mir�. P�rkundrezi, b�jin t� mendohet q� n� fund ushtrihet ghith�mon� dhe vet� i mbar�shtrimin m� os� m� pak e njohur.

6)       Me qart�si e madhe mendoj se u ka elaboruar nj� ligje q� nuk �sht� past�r mbar�shtrim as vet�m t� shtir�t kryet.

Dy vjet vones� dhe nj� ashp�r krahasim kan q�n� p�rcaktuame nga kjo dikotoni nd�r ligja e mbar�shtrimin oso ligja e drejtimin e kry�.

Personalisht� kam gjith�mon� menduar se p�r pakicat e Kalabris�, m� pas mbar�shtrimin e risorsavet q� mund t� jen� t� njohura, �sht�         n�vojme e nj�j� veg�l legjislativ� q� mund t� lejojadministrimet komunale e tira t� p�rdorin n� raportin me aktivitetin e t�r� n� drejtimin e teritorin kalabreza, mbi t� gjitha mbi terenin e ekonomis� dhe e mubd�shm burimet e zvillimin e krahin�s regjionale. Nuk kam askur dashur getet, parafytyroni n� �� mund lejonj� p�r ajo ��sht� kultura n�na e mia dhe �� kam luftuar p� gjith� jet�n pse getizimin e saj nuk ndodhet e, ndoshta, ndonj� resultat ka q�n fituar pa bjerr as edhe burimet ekonomike.

Por ki e do, m� se gjith�, ai i dyt� grupi arb�resh, thomi ai e afrymin i mbr�nd�shme, q� nga s� paku nj�zet�vje�� ka par� n� veg�la legjislative udh�t� p�r shp�tuar patrimonin gjuh�sor�, p�r dalur nga ishullimin tok�sor, p�r penduar krisja demografike, dhe prandaj gjuh�sor�, e komunitet, p�r shpresuar n� hedhur ekonomik, p�r  rekuperimin e patrimonin urbanistik dhe arkitetonik, p�r konsolidimin e territorin dhe fuqizimin e udh�t� e komunikimin, p�r p�rdorimin e turizmit kulturore si voli ekonomik�.

�sht� i gjith� t� qart� se kush ndihmon kjo ligje nuk mendon ve�anterisht� komunitete q� p�rdorin nj� kod� gjuh�sor i ndrysh�m nga ai standard�. Ruan Kalabrin� e oportunitetet  q� dhurohet p�r kujtuar Italis� e Evrop�s se n� kjo krahin� jetojin segmente e popullsia q� shprehin historia, kultura, marr�dh�nie shoq�rore �� b�jin pjes� e pasurin� �� ka nd�rtuar demokracn�a italiane dhe hakmerrin drejti t� jen� pjesa t� vog�la e popullit i madh� e Evrop�s e bashkuar. K�ta nuk mendojin vet�m gjuh�n si kod� e komunikimit, por ruajtjen e saj edhe si p�rdorim ekonomik e risorsat �pasuri kulturale�.

T� dy gj�ra nuk p�rjashtohen, por do t� p�rforcohen.

Nuk duhet shum p�r kuptuar se dispositivin e mbrojtjen e gjuh�s parashikuara n� ligj�n 482 �sht� t� gjith� paraftuesh�m p�r ushqimin e kodin gjuh�sor� e minoritar� mbrenda nj� hap�sir� k�shtu i gjer� si cili �sht� sot globalicimin e komunikacionet. Dhe se ligja ka vuajtur di�ka p�rplasje nuk �sht� shquajtur vet� n� formen e mbar�shtrimin skandalos� q� zbaton komitetin ministerial, por edhe n� p�rvoj�n direkt� � shkolla tet�vje�are si ka demostruar nj� kuvend i koh�ve e fundit �edhe se klandestin- �� u ka b�n n� Spezzano Terme n� t� cilin kan q�n me ashp�rsi kritikuar dirigjentet e shkolla. M� duket shum t� qart� se sot shp�ton gjuh�n n� �� nx�nsit i jepet nj� sistem i komunikimit q� prodhon �nd�ndjesur dhe p�rdorur kodin gjuh�sor� i n�n�s. Do t� kehet, sigurisht, nevoj�n absolutisht e ankimin n� teknologjit digjitale t� reja, q� prodhojin e thjesht� njohurin� e historin� e komunitetin, pasuria e traditavet popullore dhe letrar� e saj dhe, n� bashk�koh�n, p�rk�thejin n� kodin gjuh�sor� e n�n�s t�gjith� prodimin komunikativ �� ata p�rdorin. Pa �nd�rra, por ture zbrethur n� shpirtin e Kart� evropjane, new economyn�, por thom gjith� pon�n i mir� �� lindet nga koha ere e teknologji, mund t� jet� rastin i volitsh�m e madhe qofte se n� �� vjen p�rfunduar n� bledjen, katalogimin, studimin e shum�llojshm�ri kulturor�, dhe n� �� do t� jet� e caktuar si sh�rbim p�r p�rdorimin e pasurin kultur n� hedhtimin e nj�j/ projekt e zvillimin i themelluar mbi turizmi kulturor� me raport me turizmi tradicional�.

P� t� arritur n� k�t� �sht� nevojm� nj� ligje q� do t� jet� edhe nj� kokrriz�, nj� rekrutim, �� pranon hyrja t� jetrat ligje regjonale p�r zvillimin ekonomik� e p�r ruajtjen e mjedisit. Parat sh�rbejin, por dhe do t� jet� mir se bashkit� komunale do t� ken financ�n e tire �� mundet t� e mbareshtrojin me autonomi. Por �sht� nevojm� mbit�gjitha nj� shpirt i v�rtet�sh�m i ruajtjen e kalimit q� nep�rmjet nj� korsi parap�lqieme do t� v� qytetaret, operatoret ekonomike, institucionet n� gj�ndje t� vendosinj� mbi kjo resors�. p�r mbarim, n� �� b�jim nj� bilan� mbi q� deri sot ka q�n  ndjijuar mbrenda ligj�n 482 ose sa jan ata �� din se esikstonte nj� ligje e brojten e pakicat gjuh�sore, v�rtetojim, e e thoja pak� m� lart kur se flisnja mbi klandesinitet, se jan� pak ata �� kan vet�dijsh�mja se nj� ligje ka q�n aprovuar n� fundit e vitin 1999 e se k�ta jan ve�ant�risht� ata t� caktuar n� kjo pun�. Ki shpjegohet p�r natur�n e saj e e ligj�s 482, q� q�ndron p�r pak n�nshtruara dhe nuk nd�rlikon m� qytetare tjera. Kjo ligje regjonale k�rkon t� vazh�don t� shoj pas kufit e ligj�s 482 n� mendimin t�e prodhoj m� p�rhapur, m� p�rdorur, m� mbar�shtruar, m� pjes�marr�, ndryshe �sht� p�r t� gjith� i leht� ndihmoj d�shtimin e finalitetet themeluame n� e nj�eti ligje konstitucionale.

Nj� veg�l legjislativ, prandaj, q� p�rt�rinj� vones�n dhe moskuptimet ture shtunur bazat p�r nj� i ardh�sh�m �� do t� bashk�nd�rtojim. Nj� sfid� p�r t� gjith � ne, Deputacion regjonale, Universitet, Administrime locale, Shoqate kulturore dhe e i vullnetsh�m, qytetare, p�r t� vazatuar nj� projekt i v�rtet� i mbrojtjen e kulturat minoritare e Kalabri